Kształtowanie się strefy osadniczej – do początków XIV w.
Najprawdopodobniej pod koniec V i w ciągu VI wieku na obszar Sądecczyzny zaczęła napływać ludność słowiańska osiedlając się na terenach spustoszonych na skutek wędrówek ludów. Szczególnie najazdy plemion huńskich spowodowały znaczące naruszenie lokalnych stosunków społecznych i zniszczenie sieci osadniczej, choć wydarzenia te nie są całkowicie uchwytne w materiale archeologicznym. Wyznacznikiem i jednocześnie śladem stopniowego napływu ludności słowiańskiej na interesujące nas tereny, jest ceramika tzw. typu praskiego – prosta w kształtach i technice wypału. Intensyfikacja osadnictwa następuje na tych terenach w wiekach VIII i IX, a zatem po prawie trzech wiekach przerwy osadniczej. Z tego najprawdopodobniej czasu pochodzą grody z potrójną linią wałów z Naszczowic (Naszacowic) i Chełmca. Grody te, znacznych rozmiarów (Naszczowice – pow. 6-10 ha) mają najprawdopodobniej związek z powstaniem i rozwojem silnych lokalnych ośrodków administracyjnych (państwo Wiślan). Podobny charakter miał zapewne gród w Marcinkowicach, pochodzący przypuszczalnie z X wieku, z okresu umacniania się władzy Piastów.
Nie wiadomo dokładnie kiedy powstała sądecka kasztelania, czyli podstawowy, ówczesny okręg administracyjny skupiony wokół grodu – kasztelu. Jednostki te stanowiły do XIV wieku najmniejszy element podziału terenowego kraju, a ich zarządcy – kasztelanowie odpowiedzialni byli za sprawy wojskowe, bezpieczeństwa i obrony, sprawowali sądy, dbali o porządek oraz ściągali podatki i daniny.
Według Marii Cabalskiej najstarszy sądecki gród kasztelański (pierwotny Sącz), obejmujący swym władztwem znaczny obszar doliny Dunajca i Popradu do Dolnego Spisza, mieścił się na terenie obecnych Biegonic na rozległym wzniesieniu zwanym Winną Górą. Andrzej Żaki odrzuca tę tezę i przyznaje grodowi na Grobli (Grobla) w Podegrodziu rolę centralnego ośrodka Sądecczyzny (kasztelani) w X/XI-XIII wiekach. Odziedziczył on tę funkcję być może po grodzie na Zamczysku, a na pewno po Naszczowicach, opuszczonym prawdopodobnie w X wieku. Gród ten wielkością zabudowy wraz z rozległym podgrodziem (kościół z cmentarzem, karczma, targowisko, młyny wodne) przewyższał zapewne osadę z Naszczowic i stanowił jedyny na tym terenie i w tym czasie ośrodek osadniczy o charakterze administracyjnym (siedziba kasztelana i parafii). Kasztelania ta (nazwa sądecka pochodzi być może od jakiegoś Sądka /Sandka/ – zapewne jednego z pierwszych urzędujących w grodzie) obejmowała w XIII wieku obszar geograficzny ziemi sądeckiej oraz późniejszą ziemię limanowską, a także do połowy wieku XIV Dolny Spisz, a do roku 1255 Podhale po Tatry. Istnienie w tym okresie kasztelani sądeckiej o takim zasięgu geograficznym, świadczyło o znaczącej roli tej ziemi w tym czasie a co za tym idzie, być może i wysokiej pozycji jednostki w systemie administracyjnym kraju.
Panowanie Bolesława Wstydliwego przyniosło zmiany w systemie administracyjnym regionu. Najprawdopodobniej w 1257 roku lokowano na płaskiej trasie ujściowej Popradu do Dunajca miasto Sącz (późniejszy Stary Sącz), które stając się później własnością księżnej Kingi – żony Bolesława, przejęło z czasem funkcje siedziby kasztelana. Towarzyszył temu powolny upadek grodu na Grobli, którego podgrodzie stało się zaczątkiem wsi Podegrodzie. Władza kasztelana, będącego urzędnikiem władcy, obejmowała, jak już wspomniano zakres spraw administracyjno-sądowych i wojskowych. Po roku 1257 funkcje te zostały częściowo uszczuplone przez nadanie kasztelani Kindze, która poczyniła następnie zmiany w organizacji gospodarczej ziemi. Nadała ona bowiem niektórym wsiom samorząd z sołtysem na czele (posiadał między innymi uprawnienia sądowe w sprawach drobnych) i zezwoliła na przejście z danin i służebności na czynsz pieniężny (cechy prawa osadniczego niemieckiego). Potęga własnościowa Kingi na Sądecczyźnie umocniona została w 1280 r. założeniem klasztoru Klarysek i oddaniem w jego uposażenie wszystkich osad książęcych (miasto Sącz i 28 wsi). Mniejszy obszar stanowiły dobra rodów (np. Półkoziców czy Lubowlitów) i biskupów krakowskich (Muszyna).
Koniec wieku XIII i I połowa XIV przynoszą na Sądecczyźnie wzmożoną akcję osadniczą. Obok działalności Kingi i Gryfiny (wdowy po Leszku Czarnym), biskupstwa krakowskiego i rodów, również królowie zakładali nowe miejscowości stające się tym samym ich własnościami. Wacław II lokuje w 1292 r. w widłach Dunajca i Kamienicy, nieznacznie na północ od istniejącej wsi Kamienica miasto Nowy Sącz, który szybko przejmie po Starym funkcje siedziby kasztelana. Władysław Łokietek i Kazimierz Wielki lokują zasadniczą ilość osad wiejskich na prawie niemieckim i miast, które za wyjątkiem Tylicza (Miastka) zachowały prawa miejskie (Muszyna – ok. 1340, Grybów – 1340, Piwniczna – 1348). Tak powoli ustalał się podział własności na Sądecczyźnie, który z małymi zmianami przetrwał do okresu rozbiorowego.
Sieć osadniczą uzupełniała sieć dróg i szlaków handlowych, które przebiegając przez ziemię sądecką były podstawą jej rozwoju gospodarczego. Wzdłuż nich w ciągu XIV wieku budowano strażnice – zamki (Rożnów, Nowy Sącz, Rytro, Muszyna) o wielorakich funkcjach. Główne drogi to: szlak biegnący wzdłuż Wisły (od Krakowa), Dunajca, Popradu, Wagu do Dunaju, szlak handlowy z Krakowa wzdłuż Dunajca do Starego Sącza i dalej albo do Koszyc, albo Popradem do Starej Lubowli. Doliną Kamienicy biegł szlak z Bardiowa (Bardejov) do Nowego Sącza, który mógł także zahaczać o Grybów biegnąc do Czchowa. Na północny wschód wiódł szlak przez Wojnicz na Sandomierz i dalej w kierunku Rusi lub północnej Polski.
