Pradzieje - do końca okresu rzymskiego
Trudno wyznaczyć dokładną datę i okoliczności najstarszego pobytu człowieka na ziemi sądeckiej, tak jak trudno jest to zrobić dla innych obszarów o wielowiekowej tradycji osadniczej, różnorodności kulturowej i niesprecyzowanym wyraźnie początku działalności człowieka. Jedyną pewną podstawą do tego typu rozważań są najstarsze uchwytne ślady sezonowego pobytu grup myśliwych na Sądecczyźnie w postaci kamiennego ostrza, znalezionego w Gostwicy. Narzędzie to, (obustronnie retuszowane płoszcze typu jerzmanowickiego) pochodzi z górnego paleolitu (ok. 35000-10000 lat przed Chr.) i związane jest przypuszczalnie z kulturą jerzmanowicką datowaną na początkowy okres górnego paleolitu. Również okazjonalny charakter miała zapewne obecność grup ludzkich na terenie Sądecczyzny w schyłkowym paleolicie i mezolicie. Pobyty te, wiązały się zapewne z wydobywaniem i wymianą lokalnego surowca kamiennego i jego użyciem do produkcji narzędzi i broni (obsydian, radiolaryt pieniński) oraz z polowaniem na zwierzynę – co stanowiło podstawę ówczesnej gospodarki.
Zmiana typu gospodarki z łowiecko-zbierackiej na rolniczo-hodowlaną, która wiązała się z nastaniem epoki neolitu (w Polsce datowany na ok. 4500-1800 przed. Chr.), powodowała, że Kotlina Sądecka była jednym z kluczowych punktów przenikania wpływów kultur naddunajskich na tereny północne (dzisiejszej Polski). Z okresu neolitu pochodzą drobne znaleziska kamienne narzędzi i broni (siekiery i topory – gmina Chełmiec i Grybów i okolice Jeziora Rożnowskiego) i kościane (motyka rogowa z poroża jelenia z okolic Nowego Sącza). Stosunkowo mało jest materiału ceramicznego (Marcinkowice - kultura ceramiki sznurowej – ok. 2500-1850 przed Chr.).
Początek epoki brązu (ok. 1800-700 przed Chr.) na Sądecczyźnie charakteryzuje się pojawieniem wpływów kultury Otomani, datowanej na przełom I i II okresu epoki brązu, czyli ok. 1500±200 przed Chr. (stanowisko w Maszkowicach ze śladami jęczmienia i znaleziskiem bursztynu, wskazującym na fakt, iż w tym czasie przebiegał tędy jeden z wariantów szlaku bursztynowego). Dalszy rozwój kultur epoki brązu obejmuje już ekspansję na te tereny kultur pól popielnicowych (pilińska – osada w Maszkowicach, cmentarzysko w Chełmcu, zbiór brązów z Marcinkowic) oczywiście z kulturą łużycką i z bogatą siecią grodów, osad obronnych, cmentarzysk, rozlokowaną wzdłuż doliny Dunajca i jego dopływów. Intensyfikacji osadnictwa sprzyjały na pewno zmiany klimatyczne. Przerzedzenie lasów i zwiększenie ilości łąk, a także naturalne walory miejscowego środowiska geograficznego przyciągały rzesze rolników i hodowców. Główne stanowiska z materiałami tej kultury (Marcinkowice, Biała Woda, Kurów, Chełmiec, Stary Sącz – Na Lipiu, Maszkowice) istnieją i funkcjonują w czasie trwania kultury łużyckiej także w epoce żelaza (liczne przedmioty żelazne z Maszkowic i Zabrzeży). Kolejna faza osadnicza przychodzi wraz z ludnością kultury puchowskiej (Maszkowice, Podegrodzie 9), co wskazuje na silne powiązania interesujących nas terenów we wczesnym okresie wpływów rzymskich z obszarem Słowacji, gdzie wówczas rozwijała się ta kultura, o silnych tradycjach celtyckich.
Okres późnorzymski to dominacja osadnictwa kultury przeworskiej, datowanej do pierwszej połowy V w. po Chr. (stanowiska w Moszczenicy, Rytrze i Piwnicznej). Co ciekawe ceramika odkryta na tych stanowiskach odbiega nieznacznie od typowych form przeworskich, być może na skutek wpływów kultur z obszaru dzisiejszej Słowacji. Coraz częściej występują znaleziska monet rzymskich, głównie z III wieku (ciekawy aureus Tacyta z Gostwicy z otworem do noszenia na szyi i uszkiem ze złota), a także interesujące obiekty innych kręgów kulturowych, świadczące o intensywnych kontaktach handlowych epoki. Niepokoje okresu wędrówek ludów (od przełomu IV i V w. po Chr.) spowodowały upadek kultur późnorzymskich i zapewne znaczne wyludnienie terenu.
