Trasa: PÓŁNOC
Marcinkowice, Cmentarz wojenny Nr 352
Obszar Marcinkowic odegrał znaczącą rolę podczas historycznych dni I wojny światowej i budzenia się polskiej państwowości po ponad 120-letnim okresie zniewolenia. W dniach 5-6 grudnia 1914 r. na polach marcinkowickich koło lasu Pasternik miała miejsce bitwa oddziałów Legionów Polskich pod dowództwem Józefa Piłsudskiego oraz Władysława Beliny-Prażmowskiego z oddziałami rosyjskimi. W trakcie boju śmierć poniósł kapitan Władysław Milko oraz ośmiu żołnierzy. Mimo, że bitwa nie należała do wielkich czy znaczących bojów w perspektywie całego frontu, to jednak późniejszy Marszałek często wspominał ją jako dobrze przeprowadzoną i udaną: "pomimo iż dzień 6 grudnia 1914 r. zaliczam do najcięższych przeżytych w ciągu wojny, lubię wspominać Marcinkowice jako jedną z najładniejszych bitew, jakie stoczyłem". Również i w pamięci marcinkowiczan bitwa postała na trwale - już nazajutrz po niej z inicjatywy ówczesnego wójta Ludwika Fikla pochowano zwłoki bohaterskich legionistów na niewielkim wzgórzu przy miejscu bitwy. Spoczywają tu także żołnierze armii austriackiej oraz rosyjskiej. Warto też wspomnieć, iż fragment ziemi z cmentarza marcinkowickiego został zawieziony na budowę kopca Piłsudskiego w Krakowie.
Just, Kościół p.w. Najświętszej Marii Panny
Drewniany, mały kościół na górze Just, pod wezwaniem Narodzenia NMP został najprawdopodobniej zbudowany w II połowie XVII w., być może na miejscu starszej świątyni. Świątynią tą mógł być klasztor, powstały tutaj około roku 1400 z fundacji rodu Ośmiorogów - Gierałtów z Zakliczyna. Klasztor ten, zniszczony wskutek działalności arian, mógł kontynuować tradycje miejsca uświęconego pustelnią Justa - Jodoka, ucznia św. Świerada z pobliskiego Tropia. Obecny kościół nieznacznie powiększony w XVIII w., to budowla wzniesiona w konstrukcji zrębowej, oszalowana, z kruchtą konstrukcji słupowo-ramowej. Składa się z prostokątnej nawy poprzedzonej przedsionkiem i węższego, zamkniętego wielobocznie prezbiterium z dobudowaną, niewielką zakrystią. Dach nad korpusem kościoła blaszany, dwuspadowy, jednokalenicowy. Wnętrze nakrywają stropy płaskie. Wyposażenie w przeważającej części jest barokowe. Wewnątrz na uwagę zasługują: ołtarz główny z XVII w., z XVI-wiecznym obrazem Matki Boskiej Częstochowskiej (Juściańskiej) oraz ludowo-barokowy obraz Św. Justa z 1677 r. Z innych cennych obiektów należy wymienić gotycką rzeźbę Matki Bożej z Dzieciątkiem z XV w. oraz gotycką chrzcielnicę kamienną z herbami z początku XVI w.
Tęgoborze, dwór
O historii i dawnych właścicielach dóbr tęgoborskch mówi zachowany do dziś w centrum wsi pałac, pochodzący najprawdopodobniej z końca XVIII i początków XIX w., zbudowany w stylu klasycystycznym. Jest to solidna murowana, parterowa konstrukcja z czterospadowym dachem oraz czterokolumnowym portykiem. Częścią obiektu jest także murowana oficyna, z początków XIX w. Właścicielami pałacu byli kolejno: Dunikowscy, Głębocy, Wielogłoscy oraz Sikorowscy. Z nazwiskiem hrabiego Władysława Wielogłoskiego związana jest ciekawa przypowieść, która rzuca światło na klimat życia ziemiaństwa galicyjskiego u schyłku XIX w. Otóż hrabia był fascynatem spirytyzmu i za jego inspiracją w pałacu często miały się odbywać seanse spirytystyczne. Relacja z jednego z nich, z 23 września 1893 r. zachowała się w dokumentach rodowych i została opublikowana tuż przed wybuchem II wojny światowej. W czasie seansu duch miał wypowiedzieć przepowiednię (zwaną później "tęgoborską"), w której przewidziano między innymi odzyskanie przez Polskę niepodległości oraz obie wojny światowe.
Wytrzyszczka, zamek Tropsztyn
Położony nad Jeziorem Czchowskim wraz z ulokowanym na drugim brzegu Jeziora kościółkiem w Tropiu, zamek Tropsztyn tworzy malowniczą bramę ziemi sądeckiej. Najstarsza zachowana wzmianka dotycząca murowanego zamku pochodzi z roku 1382. Obiekt chronił mur wykonany z miejscowego piaskowca. Miał około 2 metrów grubości i 5,5 metra wysokości oraz posiadał krenelaż ze strzelnicami wzdłuż ganku. Zabudowa wewnętrzna była zapewne drewniana. Brama zamkowa usytuowano nie jak obecnie od zachodu ale w narożniku północno-wschodnim. Prowadził do niej drewniany pomost na słupach i zwodzony most. W XV stuleciu dobudowano kwadratową wieżę kamienną w północno-zachodnim narożniku zamku oraz przy wschodnim odcinku muru budynek gospodarczy. Za pierwszych właścicieli zamku uznawana jest rodzina Ośmiorgów-Gierałtów; później własność dzierżyli: Mikołaj ze Świerada (dawna nazwa Tropia), ród Chebdów, Piotr Kmita z Wiśnicza oraz w okresie upadku zamku - rodziny ariańskie Robkowskich i Gabońskich. Z roku 1608 posiadamy zapis, iż zamek został zniszczony, być może na skutek najazdu z 1574 r. W roku 1615 ruina na krótko przechodzi pod zastaw rodziny Stadnickich. Z tym okresem wiąże się żywa ciągle legenda dotycząca skarbu Inków.
Tropie, kościół p.w. śś. Pustelników Świerada i Benedykta
Tropie, malowniczo położone nad Jeziorem Czchowskim, stanowi naturalną bramę Sądecczyzny, witającą przybyszy białą sylwetką kościółka, jednego z najstarszych w tej części Małopolski. Murowany, romański kościół pod wezwaniem św. Andrzeja Świerada i św. Benedykta, zbudowano według tradycji w 1090 r. obok pustelni eremitów. Powtórne rozbudowy w wiekach XIII (przypuszczalnie po najeździe Tatarów z roku 1241), XIV i XVII. W latach 1563-1603 kościół pełnił funkcję zboru kalwińskiego. W prezbiterium zachowały się resztki romańskiej polichromii z XII wieku (fryzy świętych, ślady inskrypcji). W ołtarzu znajduje się późnogotycki obraz Matki Bożej. Pozostałe elementy wyposażenia (polichromia, epitafia) są rokokowe i barokowe. Mimo licznych zmian kościół zachował charakter budowli romańskiej. Obok kościółka znajduje się pustelnia św. Andrzeja Świerada - kapliczka w miejscu, gdzie jak głosi tradycja, mieszkał święty, żyjący w latach ok. 980-1031 oraz resztki prastarego dębu. Sam święty Świerad pochodził najprawdopodobniej z okolic obecnego Zakliczyna nad Dunajcem. Po roku 1018 wraz ze swym towarzyszem Benedyktem udali się do Nitry, gdzie Świerad zmarł i został pochowany. W roku 1083 został on kanonizowany i z tą zapewne datą należy wiązać początki kościółka w Tropiu.
Rożnów, ruiny zamku
Przejeżdżający w kierunku zapory w Rożnowie z trudem mogą dojrzeć porośnięte lasem ruiny zamku, ulokowanego na wzgórzu Łaziska, nad brzegiem Jeziora Rożnowskiego. Zamek pochodzi z połowy XIV w.; najstarsza wzmianka źródłowa z roku 1370 mówi o już istniejącym zamku. Być może został on zbudowany na miejscu wcześniejszej strażnicy rodu Gryfitów. Budowniczymi i właścicielami warowni byli Rożenowie. Zamek, o funkcji rezydencji rycerskiej zbudowano z kamienia na planie prostokąta, na zboczu cypla, który opływał Dunajec. Kolejni właściciele zamku to: Kurowscy, po których w roku 1426 rezydencję kupił Zawisza Czarny, starosta spiski, poseł Władysława Jagiełły, a nade wszystko słynny rycerz - bohater bitwy pod Grunwaldem. Następnie warownia przeszła we władanie Wydżgów i w końcu Leliwitów Tarnowskich. W połowie XVI w. hetman koronny Jan Tarnowski wznosi w Rożnowie nową warownię ("zamek Dolny"). W wieku XVII warownia była już ruiną. Do dziś zachowały się fragmenty murów obwodowych, wieży, zabudowy wewnętrznej do wysokości okien oraz resztki kaplicy, z której jak głosi lokalna tradycja pochodzi obraz Matki Boskiej Bolesnej, umieszczony obecnie w kościele w Rożnowie.
Rożnów, Beluarda, Dwór Stadnickich
Od końca XV w. właścicielami starego, tzw. „Górnego” zamku byli Tarnowscy. W połowie XVI w. (przed 1568 r.) ich przedstawiciel – hetman wielki koronny Jan Tarnowski zaczął wznosić twierdzę według założeń ówczesnej sztuki wojennej, w stylu starowłoskim. Kompleks nie został jednak nigdy dokończony; pozostała po nim jedynie beluarda (niewielki mało rozwinięty bastion) oraz budynek bramny połączony murem. Dwupoziomowy bastion ma plan pięcioboku i przykryty jest kopulastym sklepieniem, wewnątrz widoczne są ślady ganku. Całość była pokryta nasypem ziemnym. Na zewnątrz dokoła budowli wiedzie wysunięty gzyms arkadkowy. Do dziś zachowały się detale wystroju, mówiące nieco o idei budowli to herb rodu Tarnowskich oraz rzeźba rycerza trzymającego głowę Turka. W roku 1669 miała się tu odbyć dysputa religijna między katolikami a arianami. Najprawdopodobniej budowla nie została dokończona z racji większego zainteresowania Tarnowskich swoją rezydencją w Tarnowie. Od roku 1745 właścicielami kompleksu byli Stadniccy. W wieku XIX urządzono w beluardzie dworską gorzelnię. Niedaleko od resztek twierdzy na początku wieku XIX Stadniccy zbudowali w stylu klasycystycznym murowany dwór - parterowy z portykiem.
Trasa: ZACHÓD
Nowy Sącz, ruiny zamku
O funkcji i znaczeniu dawnego Nowego Sącza świadczą resztki zamku królewskiego oraz murów obronnych miasta. Zamek został wzniesiony w latach 1350-1360. W powiązaniu z murami miejskimi tworzył dobrze ufortyfikowany północno-zachodni narożnik miejski. Budowla, będąc siedzibą kasztelanów oraz starostów grodowych, była świadkiem wielu ważnych wydarzeń; od wizyty króla Ludwika Węgierskiego i królowej Jadwigi, poprzez przygotowania wojenne Władysława Jagiełły po częste wizyty Kazimierza Jagiellończyka i jego synów, którzy w Nowym Sączu pod okiem Jana Długosza i Fillipa Buonaccorsiego (zwanego Kallimachem) pobierali nauki. Złe czasy dla zabytku nadeszły z wiekiem XVII. W 1611 r. zamek (wraz z miastem) zniszczył pożar. Odbudowany został w stylu renesansowym; odtąd źródła mówią o dwóch basztach Zamkowej i Szlacheckiej. W roku 1786 podczas pobytu konfederatów barskich wybuchł kolejny pożar. Na przełomie wieków XVIII i XIX w. zostały rozebrane mury i baszty obronne miasta. W roku 1938 zakończono odbudowę zamku lokując tutaj siedzibę Muzeum Ziemi Sądeckiej. Podczas wycofywania wojsk niemieckich w styczniu 1945 r. zamek gromadzący zapasy amunicji został wysadzony. W latach pięćdziesiątych XX w. odrestaurowano Basztę Kowalską oraz fragment murów z attykami.
Nowy Sącz, bazylika p.w. św. Małgorzaty
Pierwotna świątynia istniała w tym miejscu już w XIII w. Po lokacji miasta w 1292 r. kościół św. Małgorzaty stał się główną świątynią w okolicy. Była to początkowo budowla romańska, o czym świadczą znalezione kapitele romańskie oraz wyobrażenie kościoła z pieczęci miejskiej. W I ćwierci XIV w. wzniesiono kościół gotycki, z murami o wątku ceglano-kamiennym i charakterze filarowo-szkarpowym. Do korpusu świątyni dobudowywano w ciągu następnych wieków szereg kaplic. W roku 1448, kardynał Zbigniew Oleśnicki podniósł kościół do rangi kolegiaty i ustanowił archidiakonat sądecki. Pod koniec XVI w. sądecka kolegiata należała do najlepiej wyposażonych prowincjonalnych świątyń w Polsce. Upadek kościoła wzmógł się w latach zaboru austriackiego, kiedy skasowano kolegiatę. Podczas renowacji obiektu w latach siedemdziesiątych XX w., do ołtarza głównego przeniesiono łaskami słynący obraz Przemienienia Pańskiego – Veraicon, datowany na XV w. Ponadto obok szeregu elementów wyposażenia gotyckiego, renesansowego czy barokowego, warto wspomnieć o polichromii na ścianie północnej z 1360 r., ze scenami męczeństwa św. Jakuba, św. Bartłomieja, postacią św. Doroty i sceną Ukrzyżowania, oraz o rzeźbie Madonny z III ćwierci XIV w. i płaskorzeźbach dwunastu apostołów z końca XIV w. Płaskorzeźby ofiarowane zostały kościołowi jako wotum rycerzy biorących w 1410 r. udział w bitwie grunwaldzkiej. W roku 1992 bullą papieską kościół został podniesiony do rangi bazyliki mniejszej.
Nowy Sącz, skansen, dwór
Sądecki Park Etnograficzny, zwany popularnie skansenem, został założony jako oddział Muzeum Okręgowego w latach 1969-1975. Gromadzi zabytki kultury ludowej mieszkańców Sądecczyzny - Lachów Sądeckich, Pogórzan Zachodnich, Górali Sądeckich, Łemków, a także Cyganów Karpackich i od niedawna osadników niemieckich. Znajdują się tutaj zagrody chłopskie, zagrody pojedyncze, XVII-wieczny dwór szlachecki, folwark dworski, XVIII-wieczna cerkiew łemkowska z Czarnego, rzymskokatolicki kościół z XVIII w. przeniesiony z Łososiny Dolnej, fragment osady Cyganów Karpackich, luźno stojące budynki przemysłu wiejskiego (kuźnia, olejarnia, wiatrak), mała architektura sakralna (kapliczki, krzyże przydrożne) oraz gospodarcza (studnie, pasieki, suszarnie owoców). Przy wsparciu środków unijnych trwają prace rozbudowy sektora kolonistów niemieckich oraz Miasteczka Galicyjskiego z ryneczkiem i ratuszem. Wszystkie obiekty są (lub będą) wyposażone zgodnie ze swą funkcją i przeznaczeniem. Na szczególną uwagę zasługuje dwór szlachecki pochodzący z Rdzawy koło Bochni, zbudowany w początkach XVII w., z zachowanymi XVII-wiecznymi polichromiami na ścianach.
Nowy Sącz, synagoga
Synagoga sądecka jest widocznym znakiem dawnej obecności Żydów w grodzie nad Dunajcem i Kamienicą. Jeszcze w latach przed II wojną światową, ludność żydowska stanowiła około 1/3 wszystkich mieszkańców miasta. Historia sądeckich Żydów zaczęła się od przywileju zezwalającego im na osiedlanie się w mieście Nowym Sączu, wydanego przez króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego w 1673 r. Z XVIII w. pochodzi budynek gminnej synagogi - świątyni żydowskiej, zwanej w tradycji polskiej bożnicą. Pod względem architektury, jest to typ budowli tzw. dziewięciopolowej, o sklepieniu wspartym pośrodku na czterech kolumnach. Wzniesiono ją z cegły na planie prostokąta 25 x 19 metra, o ścianach wysokich na 8 metrów (wysokością swą nie mogła przewyższać najniższego kościoła w mieście). Nakrywał ją wysoki, łamany dach tzw. "polski". W wiekach XIX i XX synagoga została przebudowana. Obraz barokowego wnętrza czynnej synagogi zachował się w szkicu autorstwa Stanisława Wyspiańskiego z roku 1889. W czasie okupacji hitlerowskiej bożnica została zdewastowana. Po remoncie, od roku 1982 stanowi oddział Muzeum Okręgowego i służy jako galeria. W przedsionku wystawione są ocalałe sądeckie judaika.
Nowy Sącz, Dom Gotycki
Obok Kolegiaty św. Małgorzaty oraz ruin Zamku Królewskiego, najstarszym zabytkiem miasta jest tzw. Dom Gotycki, stanowiący obecnie siedzibę Muzeum Okręgowego. Jest to budynek powstały jako dom dla kanoników na przełomie XV i XVI w.. Murowana, jednopiętrowa, podpiwniczona budowla, częściowo oszkarpowana, została zbudowana ze złamanego kamienia o wątku częściowo ceglanym i nakryta 4 dachami. Być może powstała z połączenia trzech odrębnych budynków. Portale i obramienia okien są późnogotyckie, renesansowe oraz barokowe. Wewnątrz, w najokazalszej sali na piętrze odkryto w czasie odnawiania fragmenty XVIII-wiecznej polichromii. W latach 1958-1964 obiekt przebudowano i przeznaczono na cele muzealne. Muzeum w Nowym Sączu założone zostało w 1892 r. Obecnie w Domu Gotyckim eksponowana jest sądecka sztuka cechowa od XIV w., a także galeria portretów burmistrzów Nowego Sącza od 1870 do 1914 r. i dawna sztuka ludowa od XVIII do początków XX w. Można tutaj również podziwiać sztukę cerkiewną Ziemi Sądeckiej.
Brzezna, dwór
Najstarszy zachowany przekaz źródłowy mówiący o wsi Brzezna pochodzi z roku 1280, kiedy to według dokumentu Księżna Kinga przekazała Klasztorowi SS. Klarysek w Starym Sączu 28 miejscowości, wśród nich i Brzezną. Na początku XIV w. na pewno po śmierci Kingi (1292 r.) Brzezna przeszła we władanie prywatne - najpierw rycerza Marcina syna Unisława, potem niejakiego Unisława z Brzeznej, następnie rodu Gryfitów, Mikołaja Gedki z Bobowej, dalej kupca i rajcy nowosądeckiego Bartłomieja Rabrockiego, arianina Samuela Sternackiego, by w wieku XIX przejść w ręce rodu Stadnickich. Z tego okresu pochodzi zabudowa dworska, bardzo rozwinięta infrastrukturalnie i jak często bywało w posiadłościach Stadnickich samowystarczalna gospodarczo. Obok dworu, zabudowań gospodarczych, czworaków dla służby zbudowano tutaj browar wraz ze specjalnym wodociągiem i stawem odpływowym. Obecnie w Brzeznej siedzibę ma Sadowniczy Zakład Doświadczalny Instytutu Sadownictwa i Kwiaciarstwa, założony w 1953 r.
Podegrodzie, kościół p.w. św. Jakuba
O bogatej historii Podegrodzia świadczą zabytki sakralne: kościół św. Jakuba w Podegrodziu oraz liczne murowane kaplice i kapliczki w Brzeznej, Chochorowicach i Podegrodziu (św. Anny). Największy w okolicy kościół św. Jakuba w Podegrodziu ma stosunkowo młodą metrykę. Murowana, trzynawowa, halowa bryła kościoła pochodzi z lat 1830-1835. W środku wyposażenie (ołtarze, stalle) datowane jest na okresy wcześniejsze, głównie klasycystyczne. Z II połowy XVII w. pochodzą barokowe organy oraz marmurowa chrzcielnica. Zabytki te mówią o wcześniejszym kościele, gdyż parafia w Podegrodziu wzmiankowana jest w źródłach już w XV w. Obecnie Podegrodzie jest nieformalną stolicą regionu Lachów Sądeckich - jest to ośrodek folklorystyczny i centrum sztuki ludowej. W Podegrodziu działa założone przez Z. i S. Chrząstowskich Muzeum Lachów Sądeckich, gromadzące interesujące eksponaty etnologiczne.
Czarny Potok, kościół p.w. św. Marcina
Najstarsze wzmianki o parafii w Czarnym Potoku pochodzą z XIV w. Z około roku 1755 pochodzi istniejący do dziś drewniany kościół pod wezwaniem św. Marcina, powstały prawdopodobnie na miejscu starszego pochodzącego z XV w. W roku 1906 kościół gruntowanie rozbudowano o południową kaplicę i dzwonnicę. Obecna bryła kościoła nie wykazuje wiodących cech pierwotnego stylu. Jest to budowla konstrukcji zrębowej, jednonawowa, z prezbiterium zakończonym wielobocznie. W ołtarzu głównym w stylu rokokowo-klasycystycznym, pochodzącym z 1799 r., znajduje się malowana na desce, datowana na rok 1648 r. pieta przedstawiająca Matkę Boską Bolesną zwaną "Madonną Czarnopotocką". Jest to obraz namalowany na desce modrzewiowej przez artystę o inicjałach M.I., przedstawiający Matkę Boską opłakującą Syna. Odkąd obraz znalazł się w świątyni, zasłynął cudownymi łaskami. Najstarszy zachowany zapis dotyczy uzdrowienia w roku 1678 Jędrzeja Szwarcenberga, syna stolnika wołyńskiego, za co złożył on 13 grzywien srebra na korony i sukienki. W roku 1997 papież Jan Paweł II poświęcił w Krakowie korony dla obrazu. Dwa lata późnej obraz uroczyście koronowano.
Gołkowice, zabytkowy zespół domów
Znaczną ciekawostką historyczną oraz etnograficzną Sądecczyzny jest zachowany w Gołkowicach Dolnych unikalny zespół ulicznej zabudowy z okresu kolonizacji niemieckiej. Tworzą go murowane domy szczytowe stanowiące wraz z zagrodami, spichlerzami i stodołami oraz bramą i murem zwartą całość na planie czworokąta. Każdy z domów miał identyczny układ wnętrza, rozmiar oraz zabudowania gospodarcze. Pierwotnie było ich około 20. Na skutek I rozbioru Polski, po którym ziemia sądecka znalazła się pod panowaniem austriackim, cesarz Józef II zainicjował w roku 1781 tzw. akcję kolonizacyjną, polegająca na sprowadzaniu i osiedlaniu na terenach Galicji osadników niemieckojęzycznych w celu unifikacji z terenami cesarstwa austriackiego. Zgodnie z wytycznymi władz dom kolonisty winien posiadać 8,8 - 10 sążni długości (ok. 16-19 m) i 4,5 sążnia szerokości (8,5 m), powinien zawierać dużą izbę, alkierz, kuchnię, spiżarnię oraz sień i strych. Pokryte gontem domy miały być budowane z kamienia lub cegły, z drewnianymi podłogami. Obejście miało obejmować oddzieloną oborę oraz stodołę. W przypadku kolonii liczącej co najmniej 10 domów wymagany był wybór niemieckiego wójta oraz odrębnej numeracji.
Trasa: WSCHÓD
Bogusza, cerkiew p.w. św. Dymitra
Drewniana cerkiew pod wezwaniem św. Demetriusza w Boguszy została zbudowana w roku 1858. Jest to budowla trójdzielna, konstrukcji zrębowej, oszalowana, z wieżą o konstrukcji słupowo-ramowej zwieńczoną baniastym hełmem. Nawę i prezbiterium nakrywają dachy dwuspadowe o zróżnicowanej wysokości z baniastymi wieżyczkami o ślepych latarniach. Wnętrza świątyni nakrywają stropy płaskie. Polichromia ścienna wnętrza o motywach architektonicznych pochodzi z XIX w. Część wyposażenia datowana jest na XVIII w. (dwa barokowe ołtarze boczne, ikony, polichromowana ambona, kamienna kropielnica z 1772); reszta z wieku XIX (barokowo-klasycystyczny ołtarz główny, ikony). Obecnie jest to kościół rzymskokatolicki.
Ptaszkowa, kościół p.w. Wszystkich Świętych
Z roku 1555 pochodzi drewniany kościół pod wezwaniem Wszystkich Świętych, wybudowany najprawdopodobniej przez Jana Joachima Kuklę z pobliskiego Grybowa. W II połowie XVIII w. kościół był w złym stanie, przebudowa i gruntowna naprawa świątyni przeprowadzona została dopiero w latach 1880-1883. Obecny wygląd kościoła jest rezultatem zmian dokonanych w latach 1929-1932. Z okresu lokacji zachowały się fragmenty polichromii z XVI w., pokryte dekoracją XX-wieczną. Z czasów późniejszych - ołtarz główny z 1864 r., późnobarokowy z elementami datowanymi na wiek XVII i XVIII (z wizerunkiem Matki Boskiej Radosnej) oraz ołtarze boczne z połowy XVII w. W jednym z nich umieszczona jest gotycka rzeźba z 1420 r. – „Madonna ze Słonecznikiem”. W roku 2002 została poddana renowacji płaskorzeźba przedstawiająca Modlitwę Chrystusa w Ogrojcu, któremu towarzyszą dwaj śpiący apostołowie: Piotr i Jan. W toku prac konserwatorskich (usunięcie późniejszej polichromii) płaskorzeźbę przypisano Witowi Stwoszowi i datowano na lata dziewięćdziesiąte XV w. Z innych, ciekawych zabytków wymienić warto: chrzcielnicę z datą 1506, krucyfiks na belce tęczowej z XVIII w., krucyfiks na ścianie wschodniej transeptu z XVIII w. oraz rokokową ambonę.
Grybów, zabytkowy zespół kamienic
Grybów to najmniejsze miasto Sądecczyzny o niepowtarzalnym klimacie, urokliwie położone nad rzeką Białą u podnóża Gór Grybowskich. Założone przez Kazimierza Wielkiego (lokacja w 1340 r.) posiada zabytki z XVII i przełomu XIX i XX wieków. Atmosferą miasta zachwycał się sam Artur Grottger, który często tu przebywając uwieczniał je na swoich rysunkach. W architekturze miasta zwracają przede wszystkim uwagę zabudowa i układ urbanistyczny Rynku z kamienicą z 1616 roku, oraz bryła neogotyckiego kościoła z początku XX stulecia z modrzewiową plebanią (1699 r.), w której obecnie mieści się muzeum. Centrum miasta stanowi charakterystyczny Rynek, opadający zgodnie z nachyleniem terenu w kierunku wschodnim, pierwotnie obudowany zapewne drewnianymi domami. W wieku XIX Rynek zyskiwał stopniowo murowaną zabudowę. Dominujący w panoramie miasta neogotycki kościół został zbudowany w latach 1909-1914 na miejscu rozebranego kościoła z okresu lokacji miasta. Pozostały po nim elementy wyposażenia sakralnego, w tym tryptyk ze sceną Wniebowzięcia NMP pośrodku oraz wizerunkami patronów kościoła - św. Katarzyny i św. Mikołaja po bokach. Obecny kościół to obiekt murowany z cegły i piaskowca, trzynawowy, o zróżnicowanym stylowo wystroju wnętrza.
Stróże, muzeum, skansen pszczelarski
Atrakcją Stróż jest Muzeum Pszczelarstwa im. Bogdana Szymusika przy Gospodarstwie Pasiecznym „Sądecki Bartnik” Anny i Jerzego Kasztelewiczów. Jego początki sięgają lat 90-tych XX w. i pasji właścicieli Gospodarstwa Pasiecznego, którzy postanowili zgromadzić wszystko to, co wiąże się z produkcją i przetwórstwem miodu. Kolekcja jest dziełem Bogdana Szymusika, zapalonego pszczelarza z Krakowa, który przez ponad pół wieku gromadził przedmioty związane z bartnictwem z obszaru całej Polski południowej. Zbiory obejmują kolekcję ponad stu uli wszelakiego rodzaju, a więc prostych skrzynkowych (snozowych i ramowych), poprzez kłodowe do figuralnych, a także ule obserwacyjne, kłody, stojaki i leżaki, słomiane kószki oraz drobny sprzęt pszczelarski (m.in. podkurzacze, miodarki, rojolapki, prasy do otrzymywania węzy). Do najcenniejszych eksponatów należy kłoda na pięć rodzin pszczelich z przełomu XVIII i XIX w., a ciekawostką są ule afrykańskie. Biblioteka muzeum dysponuje zbiorem publikacji i materiałów dotyczących pszczelarstwa od XVII do XX wieku.
Mogilno, kościół p.w. św. Marcina
Głównym zabytkiem Mogilna, wsi położnej na terenie gminy Korzenna jest kościół drewniany pochodzący z przełomu wieków XVII i XVIII. Ołtarz główny zachował cechy późnobarokowe. Obok świątyni, w połowie XIX w. postawiono murowaną dzwonnicę. Kolejnym ciekawym zabytkiem towarzyszącym kościołowi jest murowana ośmioboczna kaplica św. Anny, pochodząca być może z 1558 r. Wewnątrz znajduje się rokokowy ołtarz z obrazem Ukrzyżowania z 1703 r. i drewnianą rzeźbą Chrystusa z XVIII w. Kaplica o przeznaczeniu cmentarnym stanowi dowód wpływu renesansu na architekturę mniejszych obiektów sakralnych.
Trasa: POŁUDNIE
Stary Sącz, klasztor ss. Klarysek
Klasztor starosądecki związany jest z imieniem jego fundatorki – św. Kingi, którą Papież Jan Paweł II w 1999 roku kanonizował na sądeckich błoniach. Ufundowany przez św. Kingę w roku 1280 klasztor klarysek otrzymał od fundatorki – jako uposażenie ziemię sądecką wraz z miastem. Pierwszy kościół był zapewne drewniany, z częścią murowaną, konsekrowany w 1285 r. Przebudowany w 1332 r. w stylu gotyckim, poświęcony został Trójcy Świętej. Liczne pożary sprawiły, że zabytek był przebudowywany i remontowany. Zachował jednak charakter budowli gotyckiej, o czym świadczy bryła świątyni oraz żebrowo-krzyżowe sklepienie prezbiterium i kaplicy pod chórem. Kościół jest budowlą jednonawową, o wydłużonym pięcioprzęsłowym korpusie i krótkim, węższym od korpusu prezbiterium. Zespół klasztorny został gruntownie przebudowany w latach 1601-1604 przez Jana de Simoniego w stylu manierystyczno-barokowym. Na uwagę zasługuje barokowa ambona z 1671 r. z wyobrażeniem drzewa Jessego. Z 1699 r. pochodzi ołtarz główny autorstwa Baltazara Fontany. Jego autorstwa są także ołtarze boczne. Do kościoła przylega czternastowieczna kaplica św. Kingi, otwarta od nawy dużym oknem w marmurowej, barokowej oprawie, odgrodzona ozdobną kratą z XVII w.
Stary Sącz, Ołtarz Papieski
Stary Sącz od początków swego istnienia związany jest z imieniem księżnej i świętej – Kingi, założycielki klasztoru SS. Klarysek. Zmarła w 1292 Kinga szybko zyskała opinię świętości. Beatyfikowana przez papieża Aleksandra VIII w roku 1690 w Rzymie, do godności świętej została podniesiona u stóp swego klasztoru. 16 czerwca 1999 r. papież Jan Paweł II kanonizował ja na starosądeckich Błoniach. Dla potrzeb uroczystości kanonizacyjnej postawiono drewniany, stylizowany góralsko ołtarz, według projektu Zenona Andrzeja Remi oraz Zenona Bartosza. Po roku 2000 zaczęto wokół ołtarza budować centrum pielgrzymowania. Ołtarz jest drewnianą konstrukcją, dwukondygnacyjną z podwyższoną częścią środkową, którą wieńczy dach z charakterystycznymi wieżyczkami. Mensa ołtarzowa pierwotnie wspierała się na dwóch słupach soli kamiennej, pochodzącej z kopalni w Bochni, jednak ze względu na niszczący wpływ warunków atmosferycznych zostały one zastąpione granitowymi. Nad mensą ołtarzową wisi kopia wizerunku kanonizacyjnego pędzla Józefy Kamińskiej. Obok Ołtarza stoi kapliczka Pana Jezusa autorstwa Michała Gąsienicy Szostaka z Zakopanego. W dolnej zamkniętej części Ołtarza znajduje się Sala Pamięci Jana Pawła II.
Stary Sącz, Dom na Dołkach
Najcenniejszym obiektem zabytkowym starosądeckiego Rynku jest tzw. Dom Na Dołkach – obecnie siedziba Muzeum Regionalnego im. starosądeczanina, słynnego etnografa Seweryna Udzieli. Dom pochodzi z XVII w. i jako bodaj jedyny murowany przetrwał pożar miasta w 1795 r. Był wielokrotnie przebudowywany i rozbudowywany, zachował jednak dwutraktowe wnętrze z sienią przejazdową, oraz kryty gontem łamany, charakterystyczny dach. Wewnątrz zachowały się kolebkowe sklepienia oraz XVII-wieczna posadzka z otoczaków. Funkcjonujące tutaj muzeum prowadzone jest od 1956 roku przez Towarzystwo Miłośników Starego Sącza. Ekspozycja obejmuje około 2000 obiektów z różnych epok i dziedzin ludzkiej aktywności. Są to głównie pamiątki po sławnych ludziach mieszkających w Starym Sączu (w tym po słynnej śpiewaczce Adzie Sari), eksponaty ukazujące historię miasta, wyroby rzemieślnicze, militaria, dzieła sztuki. Na uwagę zasługują obiekty twórczości ludowej, zbiory etnograficzne oraz instrumenty muzyczne i elementy wyposażenia mieszczańskiego ubiegłych stuleci.
Rytro, ruiny zamku
Rytro, położone w wąskiej w tym miejscu dolinie Popradu, przecinającego w kierunku północ-południe pasma Beskidu Sądeckiego, od czasów najdawniejszych stanowiło ważny punkt obronny na szlaku migracji i handlu z Polski w kierunkach południowych. Widocznym do dziś wyrazem funkcji dawnego Rytra są ruiny zamku – strażnicy strzegącej ważnego szlaku handlowego, wiodącego na Węgry. Najstarsza wzmianka o zamku ryterskim pochodzi od Jana Długosza z 1244 roku. Najstarszy zamek był zapewne stróżą z wieżą, małym zameczkiem oraz murami. Rozwój i czasy świetności zamku przypadają na stulecia od XIV do XVI. Obok funkcji obronnych i gospodarczych spełniał zamek także funkcje „reprezentacyjne” (pobyty orszaków królewskich w drodze do i z Węgier). Za czasów Władysława Jagiełły zamek był własnością Piotra Ryterskiego herbu Topór - uczestnika wojen polsko-krzyżackich i późniejszego opiekuna synów królewskich. Z roku 1580 (kronika Marcina Bielskiego) mamy zapis o zamku w Rytrze jako „murach upadłych”. W następnym stuleciu wiodła tędy droga przemarszu wojsk księcia siedmiogrodzkiego Rakoczego, który splądrował Sądecczyznę. Obecnie podziwiać można fragmenty kamiennych murów obwodowych i wieży oraz fosę.
Piwniczna-Zdrój, studnia
Miasto Piwniczna-Zdrój mimo uzdrowiskowego i wypoczynkowego charakteru może się poszczycić XIV-wieczna metryką. Zostało założone przez króla Kazimierza Wielkiego w roku 1348. Wielokrotnie niszczone najazdami wojsk oraz klęskami żywiołowymi zachowało średniowieczny układ urbanistyczny z czworobocznym rynkiem i wychodzącymi z niego uliczkami. Ciekawą atrakcją miasta jest stojąca pośrodku Rynku studnia – a właściwie cysterna murowana, której metryka sięga XVII w. Zaopatrywała mieszczan w wodę do użytku codziennego; później stała się zbiornikiem przeciwpożarowym. W roku 1801 doprowadzono tu wodę systemem drewnianych rur. Na wyposażeniu studni była sikawka, skórzane wiadra i beczki na wodę. W czasie wielkiego pożaru miasta w 1876 roku studnia spłonęła wraz z całym wyposażeniem. Ocalała jedynie figura św. Floriana, która wpadła do wody. Budowlę zrekonstruowano w 1913 roku, według projektu Jana Łomnickiego – nakryto dachem, wspartym na kolumnach i zwieńczonym wieżyczką. Na jednym ze zwieńczeń wymalowano wówczas portret założyciela miasta – Kazimierza Wielkiego. Obecnie na studni ustawiony jest odrestaurowany konny wóz strażacki.
Piwniczna-Zdrój, pijalnia
Obok walorów historyczno-krajobrazowych głównym atutem Piwnicznej są jej walory uzdrowiskowe. Zostały one odkryte w latach 80-tych XIX w. za sprawą lwowskiego lekarza dr. Juliusza Korwin Gąsiorowskiego. W roku 1932 dokonano pierwszego odwiertu wody mineralnej, w ślad za czym rozpoczęła się rozbudowa Piwnicznej jako uzdrowiska. Powstały łazienki z pijalnią, kąpielami mineralnymi oraz borowinowymi. W roku 1991 lokalne władze samorządowe podjęły decyzję o budowie nowej pijalni wód mineralnych oraz zakładu przyrodoleczniczego. Pijalnię według projektu Stanisława Dominika, ulokowaną na „Zawodziu” otwarto 6 czerwca 1992 r., dokładnie 60 lat po budowie pierwszej piwniczańskiej pijalni. Podawana tutaj woda, nazywana przez miejscowych „kwaśną wodą” to roztwory wodorowęglanowo-magnezowo-wapniowo-żelaziste. Woda ma walory neutralizujące sok żołądkowy, a powstający w wyniku reakcji chlorek wapniowy działa przeciwzapalnie. Właściwości te sprzyjają leczeniu choroby wrzodowej żołądka i dwunastnicy, nieżytu żołądka, stanów zapalnych jelit, trzustki, a także wspomagają leczenie cukrzycy.
Żegiestów, cerkiew p.w. św. Michała Archanioła
Cerkiew pod wezwaniem św. Michała Archanioła. Murowana budowana była w latach 1917-1925, na planie krzyża greckiego. Budulcem był kamień i cegła. Świątynia ma jedną nawę z dwoma przybudówkami. Dach jest wielospadowy, kryty blachą, zwieńczony trzema ośmiobocznymi wieżami nadstawnymi z baniastymi kopułami. Nad prezbiterium i babińcem widoczne są symetryczne kopułki. Wnętrze posiada sklepienie kolebkowe, w części centralnej ośmiopolowe. Wyposażenie cerkwi tworzą pozostałości po starszej świątyni: feretrony z ludowymi ikonami „Zwiastowania” i „Ukrzyżowania Chrystusa Pantokratora” z 1784 roku, kielich barokowy XVIII w., rzeźbiony lichtarz paschalny z przełomu XVIII i XIX wieku oraz obraz przedstawiający „Chrystusa w grobie”, namalowany na blasze, a także elementy XX-wieczne, jak neoromański wystrój pochodzący z lat 1959-1960. Obok cerkwi można podziwiać wolnostojącą dzwonnicę oraz źródełko św. Anny. Od schyłku lat czterdziestych XX w. cerkiew służy jako kościół rzymskokatolicki pod wezwaniem św. Anny i św. Michała Archanioła.
Andrzejówka, cerkiew p.w. Zaśnięcia Bogurodzicy
Istniejącą obecnie pod wezwaniem Zaśnięcia (Wniebowzięcia) Bogurodzicy cerkiew w Andrzejówce, zbudowano w roku 1864 na miejscu starszej świątyni. W odróżnieniu od wielu innych połemkowskich miejscowości Beskidu Sądeckiego, czy Niskiego, parafia w Andrzejówce ma metrykę rzymskokatolicką. Powstała ona prawdopodobnie około roku 1352. Pierwszy kościół był zapewne gotycki. W wiekach XV i XVI został on przebudowany na cerkiew, w roku 1575 parafia już greckokatolicka została uposażona przez biskupa Franciszka Krasińskiego. Obecnie istniejąca cerkiew to budowla drewniana, oszalowana, konstrukcji zrębowej, z wieżą konstrukcji słupowej z izbicą. Cerkiew składa się z prostokątnego prezbiterium, od strony zachodniej babińca ujętego słupami nośnymi. Dach jest namiotowy, z cebulastymi kopułami, kryty blachą. Wieżę wieńczy hełm z latarnią i baniastą kopułą, krytą gontem. W wieży znajduje się dzwon pochodzący z 1691 roku. Wyposażenie cerkwi pochodzi z budowli wcześniejszej, na uwagę zasługuje późnobarokowy ołtarz z XVIII w. oraz ślady malowanego fryzu arkadowego. Warto również zwrócić uwagę na niekompletny niestety ikonostas z XVIII wieku.
Szczawnik, cerkiew p.w. św. Dymitra
Obecnie istniejącą cerkiew pod wezwaniem św. Demetriusza w Szczawniku zbudowano w roku 1841, na miejscu wcześniejszej. Na początku XVII w. biskup Marian Szyszkowski uposaża greckokatolicką świątynie, z której pochodzi zapewne część obecnego wyposażenia cerkwi. Obecnie jest to budowla drewniana, o konstrukcji zrębowej, z wieżą o charakterze słupowym. Sama bryła świątyni jest trójdzielna i jednonawowa. Nad nawą i prezbiterium występują pozorne sklepienia zwierciadlane. Dachy są łamane, podbite gontem i kryte blachą. Zdobią je trzy baniaste wieżyczki ze ślepymi latarniami. Wyposażenie, obok tego XIX-wiecznego (obrazy ludowe: wotywny z 1854 roku „Ukrzyżowanie”, oraz ikona „św. Barbara” z 1867 r.) prezentuje -jak już wspomniano rodowód wcześniejszy (późnobarokowy ikonostas z przełomu XVIII i XIX w., późnobarokowy ołtarz boczny z 1729 roku z ikoną „Przemienienia Pańskiego”, oraz z obrazem „Chrystus w grobie”). Z wcześniejszej cerkwi pochodzi zapewne także dzwon, datowany na rok 1707. Po wysiedleniu okolicznej ludności łemkowskiej, w latach 1945-1947, świątynia została przemianowana na kościół rzymskokatolicki.
Dubne, cerkiew p.w. św. Michała Archanioła
Drewniana cerkiew w Dubnem, pod wezwaniem św. Michała Archanioła została zbudowana w roku 1863 na miejscu wcześniejszej, spalonej świątyni, pochodzącej z roku 1673 – czasu uposażenia pierwszej tutejszej greckokatolickiej parafii. Budowla o konstrukcji zrębowej, jednonawowej ma typowy kształt trójdzielny. Na pierwszym planie widoczna wieża słupowo-ramowa o ścianach pochyłych z pozorną izbicą usytuowaną w przedłużeniu babińca. Dach wieńczą trzy baniaste wieżyczki z pozornymi latarniami. Wyposażenie cerkwi pochodzi z XIX w. Na szczególną uwagę zasługuje barokowa ikona „Ukrzyżowanie i złożenie do Grobu” – najstarszy zachowany detal wystroju cerkwi. Z 1895 r. pochodzi rokokowo-klasycystyczny ikonostas z ikonami autorstwa Antoniego Bogdańskiego, przedstawiającymi figuralne postacie świętych: św. Mikołaja, św. Michała, Matki Boskiej z Dzieciątkiem, Chrystusa Nauczającego, św. Szczepana i św. Wawrzyńca. W ołtarzu za ikonostasem umieszczona jest ikona przedstawiająca modlitwę Chrystusa w Ogrojcu.
Muszyna, ruiny zamku
Obiekt powstał najprawdopodobniej w wieku XI i miał charakter rezydencji, na planie elipsy o średnicy ok. 30 m. W środku na placu zwanym majdanem znajdowała się główna siedziba władcy. Otoczony był wałem ziemno-drewnianym wzmocnionym kamieniami oraz metalowymi gwoździami. Być może w XIII w. Mury zamku zostały wzmocnione zaprawą. Spełniał funkcje obronne i mieszkalne, świadczą o tym znaleziska ruchome w postaci broni, narzędzi rolniczych, ozdób, ceramiki i monet. Mieściła się tutaj także komora celna. Niestety zamek nie przetrwał długo. Przygraniczne położenie Muszyny, które było jej walorem, było także źródłem zniszczeń. W roku 1474 r. wojska węgierskie króla Macieja Korwina, pod wodzą Tomasza Tarczy najechały Muszynę i inne miasta południowej Małopolski. Była to być może zemsta na Kazimierzu Jagiellończyku za odrzucenie starań o rękę jego córki Jadwigi. Odbudowę zamku z detalami renesansowymi (oprawa okien i drzwi autorstwa Mistrza Aleksego z Bardiowa) zakończono na początku XVI w. Od XVIII wieku zamek powoli niszczeje. W XIX podróżnicy mówią już o ruinach i zwalisku kamieni. Do czasów współczesnych zachowały się tylko fragmenty murów od strony południowej, oraz pozostałości ściany graniastej wieży w pobliżu przekopu.
Muszyna, Dwór Starostów
Dzieje zabytków muszyńskich nierozerwalnie związane są z dziejami tzw. państwa muszyńskiego zwanego też kresem, starostwem muszyńskim. Pierwotna siedziba zarządców kresu znajdowała się najprawdopodobniej na wzgórzu zamkowym. Na skutek zniszczenia zamku na przełomie XVIII i XIX w. powstał u stóp Góry Zamkowej murowany, parterowy dwór – stanowiący na krótko siedzibę starostów muszyńskich. Na początku wieku XX został on poszerzony w kierunku wschodnim, a od strony północnej dobudowano werandę. Dach dworu jest czterospadowy, pokryty gontem z wysuniętym okapem. Do kompleksu siedziby starostów należała także zbudowana również na przełomie wieków XVIII i XIX kordegarda, powstała zapewne w miejscu wcześniejszej, wzmiankowanej w źródłach pisanych z roku 1732. Obecnie jest to budynek parterowy, murowany i otynkowany. Czterospadowy dach z wysuniętym okapem i lukarnami w poddaszu, kryty jest czerwoną dachówką. Wejście stanowi ganek z dachem dwuspadowym.
Powroźnik, cerkiew p.w. św. Jakuba
Cerkiew w Powroźniku, pod wezwaniem św. Jakuba jest jedną z najstarszych na tym terenie. Została zbudowana w latach 1604-1606. Po wielkiej powodzi została ona przeniesiona na obecne miejsce i częściowo przebudowana. Wzmianki o samej wsi pochodzą już z roku 1391, z aktu przekazania dóbr klucza muszyńskiego na własność biskupów krakowskich. Lokacja wsi datowana jest na rok 1565. Cerkiew została uposażona w roku 1637 przez biskupa Jakuba Zadzika. Jest to budowla drewniana o konstrukcji zrębowej, trójdzielna, jednonawowa. Z roku 1878 pochodzi izbicowa wieża o konstrukcji słupowo-ramowej, z baniastym hełmem, z pozorną latarnią. Wnętrze nawy nakrywa kopuła namiotowa łamana uskokowo, prezbiterium strop z fasetą, a zakrystię sklepienie kolebkowe. Elewacja zewnętrzna i dach pokryte są gontem W zakrystii zachowana unikatowa polichromia figuralna z 1637 r. Wyposażenie tworzą: barokowy ikonostas, w ołtarzu głównym m.in. XVII-wieczna ikona Matki Boskiej z Dzieciątkiem, barokowy ołtarz boczny z obrazem Chrystusa u słupa, rokokowa ambona z 1700 r., ikony z XVII do XIX w. przedstawiające m. in. Sąd Ostateczny. Z roku 1615 pochodzi dzwon cerkiewny. Od roku 1951 świątynia służy jako kościół rzymskokatolicki.
Tylicz, cerkiew p.w. śś. Kosmy i Damiana
Z roku 1612, z fundacji biskupa Piotra Tylickiego pochodzi kościół rzymskokatolicki, zbudowany przy rynku. W latach 1738-1744 wzniesiono w Tyliczu na potrzeby ludności łemkowskiej cerkiew pod wezwaniem św. Kosmy i Damiana, uposażoną przez biskupów krakowskich. Obecnie jest to budowla trójdzielna, konstrukcji zrębowej, pokryta gontem, z wieżą szeroką o pochyłych ścianach, z pozorną izbicą, wzniesiona w konstrukcji słupowo-ramowej. Wieńczy ją zdwojony hełm baniasty o podstawie namiotowej, ze ślepą latarnią i kopułką. Nawę nakrywa łamany dach namiotowy, a prezbiterium wielopołaciowy. W dachach są niskie wieżyczki z baniastymi hełmami. Wnętrza nawy i prezbiterium nakryte kopułami namiotowymi. Ornamentalna i figuralna polichromia z 1938 r. nawiązuje tematycznie do 950-lecia Chrztu Rusi. Wyposażenie późnobarokowe, z XVIII-XIX w. Na szczególną uwagę zasługują tzw. kryłosy, czyli pomieszczenia dla śpiewaków, bardzo rzadkie dla budownictwa łemkowskiego. Z XVIII w. pochodzi barokowa ambona połączona z konfesjonałem, ozdobionymi malowidłami w typie bizantyjskim. Obok cerkwi stoi kamienna dzwonnica zwieńczona baniastymi wieżyczkami z XVIII-wiecznym dzwonem.
Krynica-Zdrój, Muzeum Nikifora w Willi „Romanówka”
O latach największej świetności uzdrowiska Krynica świadczy zabytkowa zabudowa zdrojowa, w głównej mierze drewniana, pochodząca z XIX w. oraz okresu międzywojennego. Wyróżnia się tutaj położona przy obecnych Bulwarach Dietla willa „Romanówka”. Została ona wzniesiona około połowy XIX w. z przeznaczeniem na pensjonat wypoczynkowy, w stylu tzw. „szwajcarskim”. Jest to budynek szerokofrontowy, symetryczny, parterowy z półpiętrem. Pośrodku elewacji frontowej głęboki podcień wsparty na profilowanych słupach. Nad nim szeroka facjata z balkonem o ażurowanej balustradzie, zakończona szczytem ze sterczyną. Willa „Romanówka” jest przede wszystkim siedzibą Muzeum Nikifora, gromadzącego unikatową kolekcję – spuściznę po życiu i twórczości malarza prymitywisty – Epifaniusza Drowniaka. Ten łemkowski artysta, żyjący w Krynicy w latach 1895(?)-1968 pozostawił po sobie około 2000 akwarel, rysunków gwaszy, których sprzedaż na krynickim deptaku była dla niego źródłem utrzymania. W muzeum zgromadzono około 80 prac plastycznych Nikifora. Kolekcja obejmuje także pamiątki po Nikiforze, w tym warsztat jego pracy (skrzynia, kredki, pieczątki, zdjęcia).
Krynica-Zdrój, Stary Dom Zdrojowy
Rozwijające się prężnie w wieku XIX nowe uzdrowisko – Krynica musiało posiadać odpowiednią infrastrukturę leczniczą. Już w roku 1869 nad tzw. Zdrojem Głównym wzniesiono pijalnię wody. Kolejną reprezentacyjną budowlą uzdrowiskową, tym razem murowaną, był zbudowany w roku 1889 tzw. Dworzec Zdrojowy. Inicjatywa budowy wyszła od hrabiego Alfreda Potockiego, nazwa zaś wynikała z faktu, iż położony w centrum uzdrowiska budynek stanowił dobry punkt komunikacyjny dla kuracjuszy, stawały tutaj dyliżanse i dorożki. Z czasem utrwaliła się nazwa Stary Dom Zdrojowy.
Obiekt wzniesiono według projektu Juliana Niedzielskiego i Jana Zawiejskiego w stylu neorenesansowym. Jest to budynek dwupiętrowy z otwartymi, wspartymi na żeliwnych słupach, werandami, zdobiącymi parter. Reprezentacyjną część budowli stanowi ryzalit środkowy mieszczący salę balową (na piętrze), do której prowadzi okazała klatka schodowa. Okres swej największej świetności Dom Zdrojowy przeżywał w okresie międzywojennym. Słynne były bale z udziałem znanych nazwisk ze świata polityki i kultury. Częstym bywalcem był Marszałek Józef Piłsudski. Znajduje się tutaj także ujęcie wody „Mieczysław”.
Krynica-Zdrój, Pijalnia Jana
Obok zabudowy pensjonatowej, szczególnie warte uwagi są pijalnie krynickie, w tym jedna ze starszych i bardziej okazałych – pijalnia Jana. Najstarsza pijalnia krynicka ulokowana była nad Zdrojem Głównym. Zadaszenie ujęcia stanowił pawilonik w stylu chińskim, zbudowany około 1806 r. Po modernizacji ujęcia Zdroju Głównego w roku 1869 i budowie pijalni, obiekt został przeniesiony do Parku Słotwińskiego i do dziś stanowi zadaszenia ujęcia wody „Słotwinka”. W roku 1923 przy ujęciach wód Jan i Józef, u stóp Góry Parkowej w miejsce pawilonów zbudowano drewnianą pijalnię Jana. Nazwa zdroju „Józef” pochodzi od zasłużonego dla rozwoju Krynicy doktora Józefa Merunowicza, nazwa zaś "Jan" od pracownika ujęcia, który miał częstować kuracjuszy wodą.
Łabowa, cmentarz żydowski
Ziemia sądecka w przeszłości zamieszkana była przez przedstawicieli różnych narodów i grup etnograficznych, których bytność silnie wzrosła w jej obecny krajobraz kulturowy. Jedną z nich była społeczność żydowska, po której bujnym niegdyś życiu pozostały do dziś nieliczne pamiątki w postaci cmentarzy czy budynków synagog. Ludność żydowska napływając w ciągu wieków osiedlała się zasadniczo w miastach i małych miasteczkach, choć nie brak było również ludności żydowskiej na sądeckiej wsi. Łabowa jest miejscowością, na terenie której szczególnie prężnie działała wspólnota żydowska. Wieś malowniczo położona w dolinie Kamienicy Nawojowskiej na styku Beskidów Sądeckiego i Niskiego, stanowiła atrakcyjny obszar osadniczy. Na skutek tego od wieku XVI obserwowany jest napływ ludności wołoskiej, a od przełomu wieków XVII i XVIII ludności żydowskiej. Najprawdopodobniej z wieku XIX pochodzi zachowany do dziś cmentarz żydowski, obejmujący kilkaset nagrobków, w formie tradycyjnych macew - płyt nagrobnych. W roku 1982 polonia żydowska ufundowała na cmentarzu pamiątkową tablicę ku czci zamordowanych Żydów łabowskich w językach polskim i hebrajskim.
Nawojowa, Pałac Stadnickich
Pałac w Nawojowej stanowi najciekawszy zabytek gminy Nawojowa, jest pozostałością po niegdysiejszych właścicielach dóbr, a jednocześnie ciągle tętniący życiem współczesnym. Rezydencja rodowa Stadnickich ulokowana jest po prawej stronie drogi z Nowego Sącza w kierunku Krynicy, na niewielkim wzniesieniu w otoczeniu zespołu parkowo-leśnego. Jej początki sięgają prawdopodobnie XVI w.; około roku 1560 Piotr Nawojowski zbudował dwupiętrową część pałacu, z której zachowały się tylko piwnice. W 1838 r. Edward Stadnicki połączył starszą część z nowszą częścią, wieżą oraz salą jadalną. Nieco później pałac ulegał nieznacznym rozbudowom (XIX w.) oraz gruntownemu remontowi (I poł. XX w.). W roku 1881 dobudowano małą wieżyczkę, w której później urządzono domową kaplicę. Zespół parkowo-leśny ma ponad 10 ha; można tu podziwiać m.in. drzewa nierosnące naturalnie w tej strefie klimatycznej. Obok części rekreacyjno-wypoczynkowej kompleks posiadał także urządzenia gospodarcze, takie jak tartak parowy, dostarczający prąd do oświetlenia pałacu oraz całego folwarku. W okresie II wojny światowej w pałacu stacjonowały wojska niemieckie.
